พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา สร้างขึ้นเนื่องในวโรกาศที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินมาทอดพระเนตรโบราณวัตถุที่พบจากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อวันที่ 23 พฤศจิกายน พ.ศ.2500 ทรงมีพระราชปรารถกับรัฐมนตรีกระทรวงศึกษาธิการและอธิบดีกรมศิลปากรในสมัยนั้นว่า "โบราณวัตถุและศิลปวัตถุที่พบในกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะนี้ สมควรจะได้มีพิพิธภัณฑสถานเก็บรักษา และตั้งแสดงให้ประชาชนในจังหวัดพระนครศรีอยุธยานี้ หาควรนำไปเก็บรักษา และตั้งแสดง ณ ที่อื่นไม่" กรมศิลปากรจึงได้สร้างพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยาขึ้นด้วยเงินบริจาคจากประชาขน ซึ่งผู้บริจาคได้รับพระพิมพ์ที่พบจากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะเป็นการสมนาคุณ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระนามสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) ผู้ทรงสร้างพระปรางค์วัดราชบูรณะเป็นนามพิพิธภัณฑ์
     สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนอนทรงเปิดพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เมื่อวันที่ 26 ธันวาคม พ.ศ.2504

ประวัติความเป็นมา
     กรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีของคนไทยนานถึง 417 ปี เมื่อเสียกรุงในปี พ.ศ. 2310 จึงปรากฎซึ่งร่องรอยที่แสดงให้เห็นถึงความเจริญรุ่งเรืองในอดีตโดยเฉพาะโบราณสถานและโบราณวัตถุเป็นจำนวนมากนับเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่ทรงคุณค่ายิ่งของชาติ ต่อมาระหว่างปี พ.ศ. 2499-2501กรมศิลปากรได้ดำเนินการขุดแต่งและบูรณะโบราณสถานต่าง ๆ ในจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ทำให้พบพระบรมสารีริกธาตุ เครื่องราชูปโภคทองคำ พระพุธรูป พระพิมพ์ และโบราณศิลปวัตถุอื่น ๆ จำนวนมาก กรมศิลปกร จึงได้สร้างพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา ขึ้นเป็นที่รวบรวมสงวนรักษาโบราณศิลปวัตถุอันล้ำค่าดังกล่าว โดยใช้เงินที่ประชาชนบริจาค และรับพระพิมพ์ที่ขุดพบในกรุพระปรางค์ วัดราชบูรณะเป็นการสมนาคุณ ชื่อ "พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยา" จึงถูกตั้งเพื่อทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายเพื่อเทิดพระเกียรติและเป็นพระบรมราชานุสรณ์แด่สมเด็จพระราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) ผู้ทรงสถาปนาวัดราชบูรณะ เมื่อ พ.ศ. 1967 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถ ได้เสด็จพระราชดำเนินทรงประกอบพิธีเปิด เมื่อวันที่ 26 ธันวาคม พ.ศ. 2504 ต่อมากรมศิลปากรได้ปรับปรุงกิจการพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยา โดยสร้างอาคารเพิ่มขึ้นอีก 1 หลัง เป็นอาคาร 2 ชั้น และนายสุกิจ นิมมานเหมินทร์ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการ ไดืทำพิธีเปิดเมื่อ วันที่ 30 มกราคม พ.ศ. 2513

การจัดแสดง
     จัดแสดงในลักษณะของพิพิธภัณฑ์ที่อยู่ในอนุสรณ์สถาน คือ จัดแสดงโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุที่พบในจังหวัดพระนครศรีอยุธยา และจากการขุดแต่งบูรณะโบราณสถาน ซึ่งจัดแสดง 3 อาคาร
อาคารที่ 1 แบ่งการจัดแสดงเป็น 2 ชั้น
ชั้นล่าง
     ห้องโถงกลาง
     จัดแสดงศิลปะโบราณวัตถุที่พบจากการขุดแต่งและบูรณะโบราณสถานในจังหวัดพระนครศรีอยุธยาเมื่อ พ.ศ.2499-2500 ได้แก่ เศียรพระพุทธรูป พระพุทธรูปสมัยทวารวดี สุโขทัย อู่ทอง ที่สำคัญมีคุณค่าทางศิลปะที่มีความงดงาม อาทิ

พระพุทธรูปศิลาขาว สมัยทวารวดี ประทับนั่ง	พระพุทธรูปทรงเครื่องสำริด ศิลปะอยุธยาตอนต้น ห้องพระบาทแสดงธรรม	พระพุทธรูปศิลา ปางสมาธิ สมัยทวารวดี ได้จากวัดนางกุย

พระพุทธรูปที่พบในพระพาหา พระมงคลบพิตร	เศียรพระพุทธรูปสำริดขนาดใหญ่ สมัยอู่ทองได้จากวัดธรรมิกราช

 
นอกจากนี้ยังจัดแสดงเครื่องไม้จำหลักฝีมือช่างสมัยอยุธยา ได้แก่

บานประตูไม้จำหลักรูปเทวดาทรงพระบรรก์ ศิลปะอยุธยา ได้จากพระอุโบสถและซุ้มพระคูหาพระสถูป วัดพระศรีสรรเพชญ์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา หน้าบันจำหลักรูปนารายณ์ทรงสุบรรณ ได้จากวัดแม่นางปลื้ม

 ห้องเครื่องปั้นดินเผา และเครื่องถ้วย
- จัดแสดงเครื่องปั้นดินเผาที่พบในจังหวัดพระนครศรีอยุธยา
- จัดแสดงเครื่องถ้วยเบญจรงค์ เครื่องถ้วยลายน้ำทอง สมัยอยุธยา สมัยรัตนโกสินทร์

ห้องเงินตรา จัดแสดงเงินตราในประเทศไทย ได้แก่ เงินพดด้วง สมัยอยุธยา

ชั้นบน
     ห้องวัดมหาธาตุ เป็นห้องประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ ซึ่งขุดพบในพระปรางค์วัดมหาธาตุ พระบรมสารีริกธาตุบรรจุในผอบศิลาเป็นชั้นนอกซึ่งบรรจุสถูปครอบซ้อนกัน 7 ชั้น

1. พระพิมพ์เงิน รูปพระพุทธรูป     ได้จากกรุพระปรางค์วัดมหาธาตุ 2. ฝาสถูปทองคำประดับอัญมณี     ภายในบรรจุผอบทองคำที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ 3. ตลับทองคำรูปสิงโต 4. ปลาหินเขียนลายทอง

 ห้องโถงกลาง
     - จัดแสดงพระพิมพ์สมัยลพบุรี สุโขทัย อยุธยา ที่พบจากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ
     - จัดแสดงเครื่องแก้วผลึก เครื่องถ้วยเล็ก ๆ ได้จากวัดมหาธาตุ และวัดราชบูรณะ
     - จัดแสดงภาพพรบฎ สมัยรัตนโกสินทร์ เป็นภาพพระพุทธเจ้ามีสาวกพนมมือ อยู่ด้านหลัง ตอนล่างเป้ฯภาพทวยเทพพากันมาบูชาพระธาตุจุฬามณี ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์

	1. วิหารจำลองดินเผา     ศิลปะอยุธยาตอนปลาย พุทธศตวรรษที่ 23  2. พระพิมพ์ชิน ปางลีลา ซุ้มเรือนแก้ว     ศิลปะอยุธยา ได้จากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ
	3. พระพิมพ์ชินปางมารวิชัยในซุ้มระฆัง      ศิลปะอยุธยา ได้จากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ
	4. ภาพพระพุทธเจ้า มีสาวกพนมมือ อยู่ด้านข้าง ตอนล่างเป็นภาพทวยเทพพากันมาบูชาพระธาตุจุ)มณี ในสวรรค์ชั้นดาวดิงส์ และภาพพระมาลัยเสด็จขึ้นไปเทศนาโปรดพระอินทร์ และเทวดา 5. ตู้พระธรรมลายรดน้ำ ศิลปะอยุธยา

    
     ห้องวัดราชบูรณะ จัดแสดงเครื่องทองซึ่งค้นพบในกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ เช่น เครื่องประดับ เครื่องราชูปโภค เครื่องราชกุธภัณฑ์ ที่สำคัญได้แก่ พระแสงขรรค์ชัยศรี พระเต้าทักษิโณทก ช้างทรงเครื่อง เครื่องประดับศรีษะ พระพุทธรูป พระพิมพ์ กำไล แหวน กรองศอ พาหุรัด ฯลฯ

แผ่นทองรูปสัตว์ในเทพนิยาย ศิลปะอยุธยา พุทธศตวรรษที่ 20 ได้จากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ

เครื่องประดับศรีษะสตรีทองคำ ศิลปะอยุธยาถักสานด้วยเส้นทองคำ    เป็นเส้นเล็ก ๆ ทำเป็นลวดลายดอกไม้ใช้ครอบมวยเพื่อป้องกันเกศาสยาย ได้จากกรุวัดราชบูรณะ	ภาชนะรูปหงส์ทองคำ ตลับกลม จอกน้ำ เป็นเครื่องราชูปโภค ศิลปะอยุธยาพุทธศตวรรษที่ 20 ได้จากกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ

กำไรทอง ศิลปะอยุธยา

 อาคารจัดแสดง 2

พระพุทธรูป ปางประทานอภัย สำริด ศิลปะลพบุรี ศตวรรษที่ 17-18	พระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบพี ศิลปะทวารวดี	พระพุทธรูปปางเสด็จจากดาวดึงส์ สมัยทวารวดี	พระกเณศ สมัยลพบุรี

 อาคารจัดแสดง 3
     อาคารเรือนไทยเป็นหมู่เรือนไทยภาคกลาง ปลูกอยู่กลางคูน้ำ จัดแสดงศิลปะพื้นบ้าน เครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันของคนไทยในสมัยก่อน เช่น เตาเชิงกราน ใช้ในการหุงต้มในครัว กระต่ายขูดมะพร้าว ตระกร้ากระจาด เป็นต้น

ภาพอาคารทรงไทย ไม้สักทอง ปลูกสร้างอยู่กลางน้ำ

กล่องใส่ยาสูบรูปเต่า	เตารีดเหล็ก	กระต่ายขูดมะพร้าว	ชุดเชี่ยนหมากทองเหลือง

เครื่องใช้ภายในอาคารเรือนไทย

แผนผังพิพิธภัณฑ์ 

พิกัดดาวเทียม : n14.351128,e100.561917

แผนที่